„Srpski komunisti u Beogradu pokazali su dubok anacionalni odnos prema problemima Srba i Crnogoraca na Kosovu i Metohiji. Postkomunistički režimi u Beogradu, naročito aktuelni, učinili su niz grešaka zbog kojih je položaj srpskog naroda na prostoru Кosova i Metohije danas vrlo težak, a njegova budućnost neizvesna“, smatra dr Uroš D. Miketić.
Istoričar dr Uroš D. Miketić, u svojoj doktorskoj disertaciji, koju je nedavno predstavio u Privatnom kulturnom centru „Akvarijus“, istraživao je iseljavanje Srba i Crnogoraca sa Kosova i Metohije između 1966. i 1981. godine, gde je ukazao na ključne političke, ekonomske i društvene faktore koji su oblikovali tadašnju situaciju.
Upoređujući tadašnju situaciju sa sadašnjom, Miketić nalazi mnoge sličnosti između pristupa komunističkog rukovodstva u Beogradu tokom šezdesetih, sedamdesetih i početkom osamdesetih godina prošlog veka i današnje politike prema Kosovu i Metohiji.
„Srpski komunisti u Beogradu pokazivali su dubok anacionalni odnos prema problemima Srba i Crnogoraca. Da stvar bude tragičnija, njihovi sunarodnici na uticajnim pozicijama u pokrajini ponašali su se po istom modelu. Politički nosioci velikoalbanske ideje u Prištini vešto su koristili tu činjenicu i raznim beneficijama korumpirali srpsko-crnogorske rukovodeće komuniste širom pokrajine“, objašnjava Miketić za Kontakt Plus.
Tvrdi da se slično ponašanje može uočiti i u savremenoj politici.
„Proces iseljavanja Srba, koji je zapravo jedan fenomen dugog istorijskog trajanja, nesmetano se nastavlja i intenzivira, preteći da u budućnosti ugrozi i sam fizički opstanak srpskog naroda ili ga svede na beznačajan broj“, upozorava.
„U periodu između 1966. i 1981. godine Srbi i Crnogorci trpeli idejni, fizički, duhovni i migracioni pritisak na Kosovu“
Srbi i Crnogorci su se u periodu između 1966. i 1981. godine iseljavali sa Kosova iz niza različitih razloga. Srpski i albanski dominirajući narativi, tradicionalno suprotstavljeni u ocenama istorijskih događaja, drugačije tumače i te razloge, ukazuje u svojoj doktorskoj disertaciji „Iseljavanje Srba i Crnogoraca sa Kosova i Metohije 1966–1981. godine : uzroci, tok i posledice“, dr Uroš D. Miketić, koju je ove godine odbranio na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Prištini sa privremenim sedištem u Kosovskoj Mitrovici.
„Prvi narativ stoji na stanovištu da su Srbi i Crnogorci bili izloženi pritisku u praktično svim sferama života u pokrajini, a drugi da je reč o društveno-ekonomskim motivima kao osnovnom uzroku njihovih migracija“, kaže za Kontakt Plus dr Miketić.
Prema njegovim tvrdnjama, u periodu o kom govori u doktorskoj disertaciji, Srbi i Crnogorci su trpeli idejni, fizički, duhovni i migracioni pritisak od strane „albanskih šovinista“, premda je, dodaje, moguće pobrojati i „neke druge oblike pritisaka“.
Prema dr Miketiću, „velikoalbanska ideologija“ je „dominantan homogenizujući faktor“ među albanskim stanovništvom, koji je bitno uticao na položaj Srba i Crnogoraca na Kosovu.
„Velikoalbanska ideologija, taj homogenizujući faktor u albanskim masama onda i danas, širila se nesmetano kroz pokrajinske institucije (prosveta, kultura, nauka, sudstvo i ostalo), čime se kod Albanaca stvarao netačan i opasan osećaj da su Srbi i Srbija okupatori ‘njihovog’ prostora kao navodnih potomaka Ilira“, ističe.
U svojoj doktorskoj disertaciji, dr Miketić objašnjava da je fizički pritisak uključivao napade na ličnost i imovinu građana sa namerom da se time utiče na odlazak sa Kosova, dok je duhovni bio usmeren prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi i Eparhiji raško-prizrenskoj.
Osim što su nosioci „velikoalbanske ideje“ u kosovskom političkom establišmentu inspirisali iseljavanje Srba i Crnogoraca, tako su inspirisali i doseljavanje Albanaca iz Albanije na prostor Kosova, navodi dalje.
„Iako se demagoški objašnjavalo da su u pitanju žrtve Enver Hodžine diktature, u pitanju je bez ikakve sumnje bio perfidno smišljen plan za dodatnu penetraciju albanskog stanovništva u pokrajini. Novopridošlo stanovništvo nije imalo ni minimalnu kulturu saživota sa Srbima i Crnogorcima za razliku od lokalnog albanskog. Politička motivisanost migracija iz Albanije jasnija je ako znamo da Albanci nisu dolazili u razvijenije krajeve Jugoslavije, već u siromašnu pokrajinu“, objašnjava dr Miketić.
On ujedno ističe visoki prirodni priraštaj Albanaca na Kosovu, koji je u tom periodu bio jedan od najvećih u svetu, što je, kako kaže, dodatno otežavalo životne uslove Srba i Crnogoraca.
„Na taj način, u uslovima latentne ekonomske krize i perfidne ali neustavne politike protežiranja Albanaca pri zapošljavanju, Srbi i Crnogorci teže su dolazili do posla. Zato se, svakako jedan deo njih, iselio i iz tog razloga“, pokazuju njegova istraživanja.
Od 1961. do 1981. godine bez Srba i Crnogoraca ostalo 523 naselja
Prema dr Miketiću, iseljavanje Srba i Crnogoraca sa Kosova u tom dvadesetogodišnjem periodu, ostavilo je trajne posledice na demografsku strukturu i međuetničke odnose.
„Čitavi prostori pokrajine ostali su bez Srba i Crnogoraca, naročito u Metohiji, čiji je pravoslavni srpski identitet nesumnjiv, a koja je dobijala albanski karakter“, navodi istoričar Miketić, pozivajući se na podatke popisa stanovništva 1961, 1971. i 1981. godine koji pokazuju da su Srbi i Crnogorci u potpunosti nestali iz 523 naselja za 20 godina.
Migracije su bile usmerene ka drugim delovima Srbije. Pre svega je reč o oblasti Južne, Velike i Zapadne Morave, Nišave, Ibra i Dunava. Sličan proces jesu i migracije Srba i Crnogoraca unutar Kosova i Metohije ka gradovima gde su se osećali sigurnije.
„Кao drugi demografski proces primećuje se njihovo koncentrisanje u veća sela i gradove unutar pokrajine u kojima su se osećali sigurnije i kvalitetnije živeli. Ovaj proces unutrašnjih migracija nedovoljno je, međutim, ispitan“, primećuje dr Miketić.
Širenje „velikoalbanske ideologije“ kroz demonstracije i decentralizaciju
Nosioci „velikoalbanske ideje“ su u socijalističkom periodu, za razliku od ranije jugoslovenske monarhije, kada se ta ideja dominantno manifestovala kroz delovanje, kako kaže, kačačkog (odmetničkog) pokreta, promenili svoju taktiku i akcenat stavili na indoktrinaciju masa, ističe dr Miketić.
„Politički uslovi nakon Brionskog plenuma 1966. godine i novonastali kurs decentralizacije države, povezan sa ustavnom emancipacijom pokrajine i njenim sve dubljim političkim udaljavanjem od matične republike Srbije, bili su idealni da se velikoalbanska ideja čiji je krajnji cilj svealbansko ujedinjenje prihvati kod albanskih masa.“
Dva ključna događaja koja su, prema njegovom istraživanju, odigrala centralnu ulogu u pogoršanju srpsko-albanskih odnosa bile su demonstracije 1968. i 1981. godine u nizu gradova sa epicentrom u Prištini.
„Naročito su demonstracije 1981. godine po obimu, rušilačkom intenzitetu i parolama kojima su se demonstranti služili a koje su imale za cilj još dublje usađivanje srbofobije, bile štetne po srpsko-albanske odnose“, navodi dr Miketić.
Iseljavanje Srba i Crnogoraca intenziviralo se usled straha izazvanog ovim događajima, pojašnjava.
„Borba Saveza komunista bila je formalna. Zapravo, ona je više simulirala nego iskreno pokušavala da zaustavi proces iseljavanja. Iako su albanski komunisti, perfidno pokušavajući da zamagle suštinu problema, objašnjavali da su demonstracije imale za osnov motive socijalne prirode, pravi razlozi demonstracija bili su gotovo u celini politički“, uveren je dr Miketić.
Jedan od ključnih zahteva demonstranata bilo je stvaranje „Kosovo republike“, što bi, prema dr Miketiću, predstavljalo korak ka „svealbanskom ujedinjenju“.
„Takva tvorevina bi, razume se, u drugačijim geopolitičkim okolnostima bila impuls svealbanskog ujedinjenja na Balkanu“, ocenjuje on.
S druge strane, ukazuje da su Albanci kanalisali svoje nezadovoljstvo ka srpskom i jugoslovenskom rukovodstvu, zanemarujući odgovornost tadašnjih pokrajinskih vlasti.
„Albanske mase, pogotovo omladina, kanalisale su sopstveno nezadovoljstvo ekonomskim stanjem u pokrajini ka srpskom i jugoslovenskom rukovodstvu, zaboravljajući da je osnov njihovih ekonomskih problema u promašajima u ekonomskoj politici pokrajinskog rukovodstva u čijem delokrugu rada se nalazila ekonomska politika i, pre svega, abnormalnom prirodnom priraštaju. Duboko indoktrinirane mase previdele su i bitnu činjenicu – da je u socijalističkoj Jugoslaviji albanski narod doživeo sveobuhvatan razvoj kakav nikada, ni pre ni kasnije, nije imao“, smatra dr Miketić.
Jugoslavija je nakon 1966. krenula u smeru duboke decentralizacije, podseća dr Miketić.
„Takav politički kurs pravno je utemeljen krajem šezdesetih i ranih sedamdesetih godina nizom amandmana na postojeća ustavna rešenja.“
Posebnu pažnju posvećuje Ustavu SFRJ iz 1974. godine, kojim su pokrajine Kosovo i Vojvodina dobile autonomiju, kako kaže, gotovo identičnu republikama.
„Formalno je proces zaokružen usvajanjem novog Ustava Jugosavije 1974. godine. Nove ustave su dobile i republike, a po prvi put u jugoslovenskoj pravnoj praksi i Socijalistička Autonomna Pokrajina Кosovo i Socijalistička Autonomna Pokrajina Vojvodina, kako je glasio njihov zvanični naziv. Pokrajine su dobile samostalnost gotovo identičnu republikama, iako formalno u nazivu nisu imale takav status”, objašnjava dr Miketić.
„Plava knjiga“: Pokušaj redefinisanja ustavnih odnosa unutar Srbije
Govoreći o tadašnjim ustavnim promenama, primećuje da je to Srbiji davalo „neprirodan“ i „nefunkcionalan“ oblik, te dodatno ugrozilo položaj Srba i Crnogoraca u tadašnjoj južnoj pokrajini.
Prema njegovim rečima, usledili su pokušaji srpskih rukovodilaca da reše nefunkcionalne ustavne odnose unutar Srbije tokom sedamdesetih godina prošlog veka.
Poseban pokušaj da se ti odnosi redefinišu bio je nezvanični elaborat poznat kao „Plava knjiga“, koji je 1977. godine inicirao uži krug visokih srpskih partijskih i državnih funkcionera, među kojima su prednjačili Draža Marković i Petar Stambolić.
„Iz tog kruga potekao je 1977. i nezvanični elaborat ‘Plava knjiga’ u kojem su taksativno pobrojani razlozi nefunkcionalnosti između Srbije, tačnije njenog centralnog dela i dve pokrajine“, navodi dr Miketić.
Međutim, otpor pokrajinskih rukovodstava prema bilo kakvom preispitivanju postojećih ustavnih odnosa, uz, kako tvrdi dr Miketić, podršku zagrebačkih i ljubljanskih političkih krugova i prećutnu saglasnost Josipa Broza Tita, sprečili su da elaborat postane zvanična platforma za rešavanje ustavnih problema unutar Srbije.
„Inicijatori elaborata morali su da sačekaju Titovu smrt 1980. godine ne bi li otvorili pitanje ustavnog redefinisanja Srbije na sličnim principima na kojima su uređene i ostale jugoslovenske republike, premda one u svom sastavu nisu imale i pokrajine“, obrazlaže dr Miketić.
Srpsko-albanski odnosi kroz vekove: „Klatno dominacije“
Srpsko-albanski odnosi, prema rečima istoričara dr Uroša D. Miketića, vekovima funkcionišu po principu tzv. klatna dominacije, gde se periodi dominacije jednog naroda nad drugim smenjuju u zavisnosti od širih geopolitičkih prilika. Ipak, prema njegovim rečima, dominacija Albanaca nad Srbima je ta koja prednjači.
„Dominacija albanskog naroda nad srpskim bila je vremenski neuporedivo dugotrajnija, a po posledicama intenzivnija. Objektivno je reći da su određenom obliku pritiska i Albanci bivali izloženi u tim odnosima. Naročito se to odnosi na period prve Jugoslavije i period vlasti Slobodana Miloševića. Naravno, albanske kolege su to nenaučno okarakterisale kao ‘genocid’, što je neistina. Zapravo, da je srpski narod tokom dugog istorijskog trajanja bio znatno stradalniji u međusobnim odnosima, svedoči i činjenica da je danas na Кosovu i Metohiji sveden na gotovo beznačajan broj“, smatra ovaj istoričar.
Jedini period „prividnog mira“ između dve zajednice jeste upravo period socijalističke Jugoslavije, kaže istoričar Miketić.
„Međutim, apsolutno je netačna ‘ružičasta predstava’ ondašnjeg komunističkog establišmenta o ‘skladnim’ odnosima dve zajednice, o čemu nedvosmisleno govore mnoga istoriografska istraživanja.“
Jedni pored drugih, ne i jedni sa drugima
Ipak, ukazuje dr Miketić, tada su dve zajednice živele u donekle održivom miru, ali – „jedna pored druge, ne i jedna sa drugom“.
„To apsolutno ne znači da nije bilo brojnih i humanih primera komšijske, prijateljske i kolegijalne solidarnosti i poštovanja i sličnih veza.“
Međutim, kako kaže, „bujanjem velikoalbanske ideje“, dodatno se urušavao suživot dve zajednice.
„One su se udaljavale jedna od druge i mesto prirodno nalazile u svojim etničkim skupinama“, napominje dr Miketić.
Primećuje da i danas srpski i albanski narod imaju čvrste i dijametralno suprotne stavove po pitanju karaktera Кosova i Metohije. To, ipak, kako kaže, ne mora da znači da jedni sa drugima ne mogu imati i prihvatljivo dobre odnose.
„Savršen impuls tome mogle bi određenim miroljubivim i pravdoljubivim potezima da pruže prištinske institucije. Međutim, svedoci smo da su Srbi od juna 1999. izloženi različitim oblicima permanentnog pritiska od strane istih. Osnovni cilj albanskog političkog faktora ostala je, nažalost, zloslutna velikoalbanska ideja o etnički čistom Кosovu i Metohiji u kojem, bez ikakvih iluzija, nema mesta za Srbe. Takav obrazac ponašanja servira se kao normalan i jedini albanskom stanovništvu. Prirodno, u takvim uslovima u kojima nema institucionalne zaštite i pravde za Srbe, makar to bilo i od strane prištinskih institucija, ne može biti govora o bilo kakvoj međuetničkoj normalnosti“, konstatuje dr Miketić.
Dr Uroš D. Miketić poziva na osnivanje Katedre za albanologiju na Univerzitetu u Prištini
Dr Uroš D. Miketić navodi da je njegovo istraživanje, koje se zasniva na dugotrajnom proučavanju arhivskih izvora, literature, štampe i materijala oralne provenijencije, ukazalo da postoje dublje mogućnosti sistematskog proučavanja srpsko-albanskih odnosa, naročito u oblasti albanologije.
„Istraživanje je zasnovano na dugotrajnom proučavanju i sučeljavanju objavljenih i neobjavljenih arhivskih izvora pohranjenih u Srbiji (Arhiv Jugoslavije, Državni arhiv Srbije, Arhiv SPC, Arhiv SANU, Arhiv Кosova), kao i srpske, albanske i inostrane literature, štampe i izvora oralne (usmene) provenijencije i sl. Ipak, ograničenje ovog rada jeste izostanak istraživanja u ostalim arhivskim centrima, kako na Kosovu i Metohiji, tako i u centralnoj Srbiji, Vojvodini i Crnoj Gori“, kaže dr Miketić, dodajući da je takođe izostalo proučavanje dnevnog lista „Rilindja“ (Preporod) i drugih materijala na albanskom jeziku.
Uveren je da bi osnivanje Katedre za albanologiju na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Prištini sa privremenim sedištem u Kosovskoj Mitrovici bilo od ključne važnosti.
„Država mora da prepozna važnost dubokog i sistematskog proučavanja srpsko-albanskih odnosa, ali i albanskog jezika, istorije, običaja, mentaliteta i drugih suštinskih karakteristika tog susednog, ali nama prilično nepoznatog naroda. Sa druge strane, albanski istoričari i ostali naučni delatnici nesmetano promovišu velikoalbansku verziju istorijskih događaja i plasiraju je u inostranstvo. Neophodno je da se srpska nauka i diplomatija tome aktivnije i zajedničkim snagama suprotstavljaju“, dr podvlači Miketić.
Paralela između komunističkog rukovodstva i današnje vlasti
Istoričar Uroš D. Miketić izneo je oštru kritiku prema politici koja se sprovodila u Beogradu prema Srbima i Crnogorcima, kako u prošlom periodu, tako i danas.
„Srpski komunisti u Beogradu pokazali su nedržavnički odnos prema problemima Srba i Crnogoraca. Da stvar bude tragičnija, njihovi sunarodnici na uticajnim pozicijama u pokrajini ponašali su se po istom modelu“, kaže dr Miketić.
Dodaje da su upravo politički nosioci „velikoalbanske ideje“ u Prištini koristili ove slabosti kako bi Srbe i Crnogorce stavili u podređenu poziciju.
„Oni su zapravo marginalizovani kao faktor u ondašnjoj pokrajini“, navodi.
Dr Miketić ističe da je šira srpska javnost tek nakon demonstracija 1981. godine postala svesna razmera međunacionalnih problema u pokrajini. Prema njegovim rečima, današnja situacija u Beogradu, kada je reč o srpskom rukovodstvu, nije mnogo drugačija.
„Mišljenja sam da i današnja situacija kada je reč o srpskom rukovodstvu u Beogradu nije mnogo drugačija i u tom smislu moguće je praviti izvesne paralele. Postkomunistički režimi u Beogradu, naročito aktuelni, učinili su niz grešaka zbog kojih je položaj srpskog naroda na prostoru Кosova i Metohije danas vrlo težak a njegova budućnost neizvesna“, kategoričan je dr Miketić.
Ponavlja da je položaj Srba na Kosovu i Metohiji danas vrlo težak i da njihova budućnost ostaje neizvesna zbog pogrešnih poteza vlasti.
„Proces iseljavanja Srba, koji je zapravo jedan fenomen dugog istorijskog trajanja, nesmetano se nastavlja i intenzivira, preteći da u budućnosti ugrozi i sam fizički opstanak srpskog naroda ili ga svede na beznačajan broj“, upozorava dr Miketić.
Prema njegovom mišljenju, Srbija nije ponudila adekvatna rešenja niti sprovela rigoroznu kontrolu u vezi s trošenjem novca koji šalje na Kosovo i Metohiju.
„Izostala je jedna ozbiljna i sistematska politika države u sektoru ekonomije, kulture, prosvete i gotovo svakog drugog sistemskog pitanja kada je reč o Кosovu i Metohij. Smišljeno je umanjivana svaka mogućnost otpora građana pogrešnoj politici beogradskih i lokalnih vlasti i okupaciji od strane prištinskih institucija i NATO saveza“, naglašava dr Miketić.
Kritikujući vlasti u Beogradu, dr Miketić iznosi tvrdnje da su odgovorni kadrovi na Kosovu „oličenje nesposobnosti i korupcije“.
„U atmosferi jednoumlja koju režim ciljano sprovodi, građanima je, formalno putem demokratskog prava na izbor, a zapravo velikim pritiskom, pa čak i putem delovanja kriminalnog miljea – postavljena vlast koja je svojim neznanjem i nebrigom, praćenim sistemskom korupcijom, produbila proces razgradnje države Srbije na Кosovu i Metohiji i time svesno ili nesvesno postala saučesnik prištinskih vlasti u sprovođenju velikoalbanske ideje“, smatra dr Miketić.
Pravi još jednu paralelu sa ondašnjim vremenom:
„Da ironija bude veća, mnogi ljudi na važnim pozicijama u društvu zapravo samo žive na Кosovu i Metohiji nekoliko dana u nedelji, dok su njihove porodice na sigurnom u ostatku države. Srpske vlasti time zapravo favorizuju ono stanovništvo koje ne živi u pokrajini i to je prilično pogrešna politika“.
Ukazuje i na duboke podele među Srbima koje, kako ističe, zvanični Beograd indukuje, praveći razliku između „podobnih“ koji podržavaju aktuelnu politiku i „nepodobnih“ koji se protive.
„Ovi ‘nepodobni’ zajedno sa svojim porodicama trpe različite pritiske, jer se ne mire sa jednom pogubnom politikom po interese srpskog naroda i Srbije u celini. U svakom slučaju, ovakvo ponašanje zvaničnog Beograda i srpskih kadrova u pokrajini nije ništa novo i nešto je čemu konačno treba stati na put. Intelektualna elita u pokrajini morala bi neprestano da podseća na probleme Srba, ali je ona uglavnom izabrala ćutanje kao jedan vid kompromisa sa režimom. Zato ona u biti ne zaslužuje da se zove elitom i srpski narod u njoj prirodno ne vidi snagu i potencijal“, zaključuje u razgovoru za Kontakt Plus, istoričar dr Uroš D. Miketić.
