Igra pauna i paunice i Bela vila: U Velikoj Hoči proslava Uskrsa uz bogatstvo običaja

O Uskrsu i upotrebi jajeta

Pavlović pojašnjava da upotreba jajeta ima i drugih elemenata koji nisu povezani sa samim praznovanjem Uskrsa kao hrišćanskog praznika, već svoje poreklo vuku iz narodne tradicije, predhrišćanskih ili nehrišćanskih shvatanja prema kojima jaje zapravo predstavlja jedan od najstarijih simbola života.

Podseća da se jaje kao simbol života sreće ne samo kod Srba i Slovena, već kod mnogih drugih naroda i to davno – kod Feničana, starih Egipćana, Vavilonaca, pa čak do naroda na dalekom Istoku – kod Kineza, Japanaca…

Sa druge strane, iako je simbolika jajeta kao predmeta koji simbolizuje život kod Slovena dosta stara, upotreba farbanih jaja i njihovo korišćenje za Uskrs sreće se relativno kasno.

U crkvenoj tradiciji korišćenje jaja se sreće tek od 12. veka, a na našim prostorima čak i kasnije, od 16. veka:

“Uskrs nama jeste najviše poznat kao hrišćanski praznik, ali on ima i elemente sinkretičkog karaktera koji potiču iz različitih kulturnih i istorijskih epoha i to su one epohe koje po svojoj starini datiraju i pre pojave hrišćanstva. Pomenuo sam primer jajeta. Neki obredi koji su u vezi sa upotrebom jajeta na dan Uskrsa, a koji nisu toliko povezani sa hrišćanskim shvatanjima, recimo tiču se shvatanja povezanim sa verovanjem u magijsku moć jajeta”.

“Od jajeta kao simbola života, očekivalo se da može da prenese životvornu moć, zdravlje. Tako imamo u narodnoj tradiciji radnje koje prate proslavu Uskrsa u vezi sa upotrebom jajeta kao što je, na primer, da se ujutru rano na Uskrs ukućani umiju vodom u kojoj je prenoćilo prvo ofarbano jaje, jer se verovalo da je ta voda upila iz jajeta životvornu moć koja će biti preneta na ljude kada se tom vodom umiju. Otuda slede i neki drugi postupci u vezi sa verovanjem u magijsku moć jajeta” – kazao je Pavlović.

Pominje i primer prvo ofarbanog jajeta koje je najvažnije i smatra se i naziva čuvar kućom, a koje je držano u domaćinstvu sa verovanjem da će čuvati porodicu od svih nedaća i zala. Osim umivanja, ukućani su prvim jajetom trljali obraze kako bi, veruju – preneli zdravlje. Na se selu vrlo često jedno od jajeta, imajući vidu značaj agrara, odnosilo u njivu, voćnjak opet sa uverenjem da će svojom magijskom moći na njive, voćnjake prenositi životvornu snagu, čuvati voćnjake. Brojne su i radnje povezane sa jajetom iz vremena koje vuče korene znatno pre pojave hrišćanstva, a u vezi sa drevnim kultovima plodnosti, odnosno povezani sa shvatanjima da se različitim radnjama može uticati na plodnost. Pa su na primer jaje ili ljuske jajeta nošene u mravinjak sa uverenjem da će koliko je mrava toliko biti kokošaka, pilića i stoke u domaćinstvu.

O Velikoj Hoči

Uskrs se na najjedinstveniji način na KiM ali i širom Srbije slavi u Velikoj Hoči i dan danas.

Pavlović ističe da Velika Hoča danas u kulturi Srba uopšte figurira kao istorijsko, duhovno, kulturno sedište metohijskih Srba. Ističe da o značaju Velike Hoče u ovom smislu govori i veliki broj crkava i crkvišta koji svojom starinom datiraju iz srednjeg veka, o čemu mogu da posvedoče crkvena zdanja koja su i dan danas u upotrebi kod meštana Velike Hoče, kojih ima, prema nekim autorima, na primer, Božidaru Zarkoviću, koji se bavio i Velikom Hočom i utvrđivanjem starine i broja crkava u ovom mestu – oko 12.

“I to svedoči o istorijskom kontinuitetu života u ovom selu. Nekoliko je najstarijih crkava, one datiraju iz 13-14. veka, ali uz pretpostavku da su i one podignute na temeljima nekih još starijih crkava čiji su koreni još dalji u prošlosti nego što je 13-14. vek” – navodi Pavlović.

Istorijski dokazi govore o tome da je Hoča nastala na podneblju koje zahvaljujući blagoj klimi koja dolazi niz dolinu reke Drim bila oduvek pogodna za uzgoj vinograda.

“I takođe postoje istorijski podaci da je sigurno u srednjem veku bilo vinograda, vinica i da je to upravo bio razlog zašto se podiglo jedno naselje koje u kontinuitetu postoji sve do danas” – objašnjava Pavlović, te podseća da postoje razna predanja, a da jedno govori i o tome da je u vreme Cara Dušana koji je stolovao u Prizrenu postojao takozvani vinovod koji je iz ovog sela dopremao vino sve do Prizrena.

Igra pauna i paunice

Pavlović ističe da se u Velikoj Hoči i dan danas Uskrs obeležava sa bogatstvom običaja i radnji. Bela Vila pada na treći – poslednji dan praznovanja Uskrsa i time praznovanje Usrksa u Velikoj Hoči kulminira. Nakon Bele vile praznovanje Usrksa se u Velikoj Hoči i završava.

Treći dan Usrksa u velikoj Hoči počinje litijom koja polazi iz centralne saborne seoske crkve – Crkve Svetog Stefana:

“Ono što je važno da se napomene jeste da je ovaj dan ispunjen radnjama i elementima u kojima masovno učestvuju stanovnici Velike Hoče, u tome je i bogatstvo ovog praznika i to je opet jedna retkost ako pogledamo praznovanje Uskrsa i u ostalim mestima naseljenim Srbima ne samo na KiM, već bilo gde drugde”.

Litija počinje oko tri sata popodne ispred crkve Svetog Stefana i kreće se ka Crkvi Svetog Jovana koja se nalazi na samom ulazu u Veliku Hoču. Litija se kreće centralnom seoskom ulicom i kada dođe do Crkve Svetog Jovana koja se nalazi na jednom uzvišenju iznad Velike Hoče, litija tri puta obilazi Crkvu Svetog Jovana. Nakon toga sledi svečana večernja služba nakon koje sledi Igra pauna i paunice.

“U pitanju je igra koja se prema brojnim autorima sreće dosta davno i ona je još jedan od pokazatelja sinkretičnosti proslavljavanja Uskrsa ovog puta u Velikoj Hoči” – dodaje Pavlović.

Ističe da Igra pauna i paunice nije nepoznata, ne samo u srpskoj tradiciji, nego i u tradiciji šire od one Slovena. Ona se sreće, prema autorki Oliveri Vasić, od Vranjanskog pomoravlja, pa sve do Podravine. Ova igra je prema pomenutoj autorki, i prema Sanji Radinović i drugima, prvobitno vezivana za obrede svadbenog rituala i to ne bez razloga – objašnjava.

Takođe, paun kao ptica, živo biće, oduvek je figurirala u kulturi Slovena, pa i Srba kao ukras prirode, jedna od najlepših ptica. I ovakva shvatanja nisu poznata samo kod Slovena, već i u drugim kulturama.

Igra pauna i paunice je ženski deo praznovanja i u njemu učestvuju isključivo učesnice.

“Na proplanku kod Crkve Svetog Jovana, nakon obavljene službe u crkvi, okupljene žene različitog uzrasta, započinju igru, ali se uvek izdvajaju dve žene koje imaju ulogu pauna i paunice. Obično se biraju osobe koje su duhovite, koje umeju da podignu atmosferu, koje su poznate u selu i inače kao neko ko voli da se šali, ko je popularan. Izbor pauna i paunice se neretko odvija neposredno pre ove igre, ali iz iskustva to obično budu osobe koje se nekoliko godina mogu naći u toj ulozi” – dodaje Pavlović.

Ova igra se, objašnjava – dovodi u vezi sa kultovima plodnosti, jer ona svojim dramskim elementima i mimikom asocira na elemente kojima se podstiče plodnost:

“Paun i paunica kao glavne uloge u ovoj igri, imaju takav odnos da on sadrži ponekad i elemente lascivnog, erotskog karaktera kojima se oponašaju neki postupci i radnje koji direktno aludiraju na one postupke koji su neposredno povezani sa plodnošću”.

Prilikom igranja ove igre pevaju se i odgovarajuće pesme i one su u funkciji podsticanja sveopšte atmosfere koja odiše veseljem, duhovitošću, i lascivnim postupcima. Vokalna praksa je nerazdvojiva od igračke prakse i sveopšteg cilja – proslave Uskrsa odnosno Bele vile, da se magijskim putem podstakne plodnost, sreća, veselje…

“Igra pauna i paunice se završetkom pevanja pesama, igranjem kola ne završava, već sledi poslednji čin koji bi mogao da se nazove provlačenjem kroz kapije kola. To je vrsta igre koja nalikuje igri Laste prolaste, kada se učesnice igre pauna i paunice zajedno sa paunom i paunicom spuštaju ka Crkvi Svetog Jovana, ali tako da se svaka u paru jedna sa drugom povezuje rukama, podiže ruke u vis i prave jednu vrstu kapije ispod koje se svaki par provlači sve dok ne stignu do ulaza u crkvu. I tada se pevaju pesme” – objašnjava Pavlović.

Kada učesnice ovoga dela praznovanja Uskrsa stignu do Crkve Svetog Jovana, onda celivaju ikone, poneka ostavi uskršnje jaje i tada se ovaj deo igre završava.

Lov divljih konja

I pre nego što se završi ovaj deo događaja, počinje deo praznovanja u kojem učestvuju muškarci.

Dok se još nije ni završila pesma, dok se još učesnice nisu spustile do Crkve Svetog Jovana na drugoj strani proplanka, već od ranije pripremljeni momci sa olistalim zelenim granama pripremaju se i započinju svoj deo igara, a to je Bela vila.

“Bela vila predstavlja poseban segment proslave Uskrsa u Velikoj Hoči, to je poslednji segment, ali je i sam događaj na treći dan Uskrsa u Velikoj Hoči možda zbog tog dela i poneo ime Bela vila, pa je nekako Igra pauna i paunice u drugom planu. Belu vilu igraju muškarci i to su uglavnom momci. Mogu biti i dečaci od 15-16 godina, ali to ne znači da u toj igri ne učestvuju i malo stariji muškarci, odnosno zreliji” – dodaje.

Bela Vila se sastoji iz dve igre.

Prva je lov divljih koja:

“Ona se sastoji od toga da jedan deo učesnika predstavlja konje, a drugi deo lovce, ili goniče konja. Zamisao je da u ovom segmentu igre momci koji predstavljaju lovce – momke koji predstavljaju konje, teraju olistalim zelenim granama, udaraju granama iz starog uverenja da će i životvorna moć biljaka, zelenih grana preći na ljude koji učestvuju, ne samo u tom obredu, već na celokupnu zajednicu koja taj obred izvodi. Lov divljih konja se odvija tako što se lovci kreću jednom putanjom uz konje i dolaze nekoliko stotina metara iznad Crkve Svetog Jovana, iznad proplanka gde sledi navodna kupovina konja, gde se pojavljuju navodni kupci koji trguju konjima. Tu se utvrđuje koliko su konji dobri, zdravi, jaki, navodno im se gledaju kopita, koliko su snažni, koliko mogu da ponesu, pa se tu neko nekome popne na leđa, budu krkače … Taj deo Bele vile se završava tako što sledi trka konja niz jednu od njiva iznad Ckrve Svetog Jovana. Trka konja pokazuje koji konj bude najbrži da je on pobednik te trke i da je ustvari najbolji konj odnosno tog dela događaja”.

Zidanje grada 

Zatim sledi drugi deo Bele vile – zidanje grada i to je poslednji događaj u sklopu proslave ne samo Bele vile već i Uskrsa u Velikoj Hoči.

“Bela vila kao događaj dosta dugo postoji jedino u Velikoj Hoči. Ne postoje konkretni podaci da li je ona postojala i negde drugde. Meštani Velike Hoče pominju da je ovaj događaj bio poznat i stanovnicima u Orahovcu nekada, ali da se on u međuvremenu izgubio i da on već dugo postoji samo u Velikoj Hoči” – kaže Pavlović.

Zidanje grada se odvija tako što u ovom činu učestvuje dvanaest momaka. Pravi se kolo na kolu, što znači da šest momaka zauzme takav položaj da naprave kružno kolo držeći se za ramena. Drugih šest momaka se penje na ramena ovog prvog kruga momaka koji stoji na zemlji i na taj način se zida grad.

“Imamo kolo na kolu što kao fenomen nije nepoznato u tradiciji Srba i Slovena. Kolo na kolu prema nekim teoretiračima igranja kola kod južnih Slovena, na primer, kod Olivera Mladenović, povezano je sa korpusom shvatanja o momentu kada se ovi događaja odvijaju, a to je prolećni ciklus kada je ovim postupcima poželjno podstaći ili imitirati plodnost, zdravlje… Tako da postoje različita tumačenja zašto kolo na kolu. Kolo se inače neretko tumači i kao jedna vrsta radnje koja je proistekla iz shvatanja da se imitacijom sunca kružnog oblika može preneti životna snaga i na ljude”.

Fenomen zidanja grada i figura vile nije nepoznata u srpskoj tradiciji i u narodnoj književnosti takođe. Kod mnogih sakupljača umotvorina, narodnih pesama, u usmenim predanjima zabeležen je pojam vile i zidanja grada – podseća Pavlović:

“Prisutnost Bele vile i zidanja grada pokazatelj je starine ovog događaja, jer su u pitanju elementi koji su veoma stari. Sam pojam vile je predhrišćanskog karaktera, jer je reč o zamisli bića ženskog pola koje stanuje u prirodi, demona prirode koji živi kraj izvora koji čoveku može doneti i dobro i zlo”.

Nakon zidanja grada, sledi pevanje pesme – Bela vila grad gradila i ta pesma se peva dok se ne ispeva cela, i dok se pesma peva očekuje se i da grad stoji:

“Kada se pesma otpeva, sledi rasturanje grada tako što momci sa drugog nivoa skaču na zemlju i nakon toga sledi čestitanje i aplaudiranje, jer se smatra da – ako su učesnici otpevali pesmu i uspeli da ostanu u formaciji, da izdrže potrebno vreme, nekoliko minuta – je čin uspešno obavljen i da je celokupna proslava Uskrsa obavljena na pravi način i da će ta proslava blagotvorno uticati na celokupnu zajednicu”.

Okupljeni meštani se potom razilaze i proslava Uskrsa se završava u domovima.

O konceptu nematerijalnog kulturno nasleđa

Kako je Pavlović i koordinator za Kosovo i Metohiju u Centru za nematerijalno kulturno nasleđe Srbije, dotakli smo se i koncepta nematerijalnog kulturnog nasleđa koje je kao koncept relativno skoro deo zvaničnih konvencija i zakona.

“Samo je drugačije nazvano ono što smo svih ovih decenija, pa i vekova istraživali, a taj termin onako kako je poznat danas i kako je ušao u široku upotrebu, dolazi zahvaljujući UNESCO-ovoj Konvenciji o očuvanju nematerijalnog kulturnog nasleđa iz 2003. godine koja je doneta imajući u vidu procese globalizacije koji su doprineli tome da su kulture kod mnogih lokalnih zajednica počele da se gube, nestaju. UNESCO je doneo konvenciju da bi raznovrsnost ljudske kulture na celoj planeti na neki način sačuvao, da proces globalizacije ne bi obrisao sve sa lica zemlje i praktično učinio sve velikim globalnim selom” – kaže Pavlović.

Konvencija ove godine slavi dve decenije postojanja, a usvojile su je i sve članice UN-a, odnosno UNESCO-a.

Srbija je konvenciju ratifikovala 2010. godine u Parlamentu, a 2012. godine je osnovan je Centar za nematerijalno kulturno nasleđe čiji je zadatak da radi na očuvanju nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije, da dokumentuje, istražuje elemente nematerijalnog kulturnog nasleđa, da radi na upoznavnaju šire javnosti o ovim elementima lokalne zajednice. Ovaj institucionalni okvir podrzaumeva i nekoliko tela – komisija, komitet, mreža regionalnih koordinatora koji se bave dokumentovanjem, istraživanjem, očuvanjem i takođe pokušajima da i lokalnim zajednicama predoče značaj očuvanja nematerijalnog nasleđa.

“Na njima sve ostaje i počiva – na lokalnim zajednicama” – objašnjava Pavlović i ističe da je nematerijalno kulturno nasleđe važno, jer ono predstavlja činilac očuvanja identiteta i kontinuiteta lokalnih zajednica i esenciju nematerijalnog kulturnog nasleđa kao termina i koncepta.

Na pitanje ko zapravo čuva nematerijalno kulturno nasleđe, odnosno da li su to lokalne zajednice ili institucije, Pavlović navodi da veruje da su to pre svega lokalne zajednice.

“Ali ga ne čuvaju sa predznakom da to od njih neko očekuje, već iz vlastitih potreba, jer se sa tim kulturnim nasleđem poistovećuju kao sa nečim svojim. Ono im daje osećaj pripadnosti sopstvenog identiteta. Sve dok postoji potreba ljudi za nekim elementom nematerijalnog kulturnog nasleđa, on će biti čuvan i praktikovan. Kada nestane potreba ili ljudi, nestaće i elementi nematerijalnog kulturnog nasleđa i tu institucije ne mogu ništa više da urade” – kazao je.

On je pojasnio i na koji način se elementi nematerijalnog kulturnog nasleđa upisuju u nacionalni registar, a na koji način brišu, te dalje ebalorirao važnost nematerijalnog kulturnog nasleđa.

Alternativna