On je novinare Riznice doveo do temelja crkve, jedne od brojnih koje su bile sagrađene van zidina starog grada, budući da je Novo Brdo bio mnogoljudni grad razbijenog tipa, govore istorijski podaci.
Selo Izvor nekada je bilo prigradsko naselje srednjovekovnog grada i u njegovom ataru su se nalazile tri crkve, otkriva Stanislav Kojić, hroničar i zapisivač ovdašnjih prilika.
„Od 17 crkava i tri manastira, koliko ih je bilo oko gradskih zidina, sačuvana je samo jedna i ona se nalazi u Bostanu, selu nedaleko odavde, a ostale su u ruševinama“, otkriva Kojić.
Dodaje da u Izvoru postoji grobljanska crkva Presvete Bogorodice, ostaci crkve Svetog Nikole kao i crkva Svete Petke.
„Potonja je Božjom voljom otkrivena 2018. godine, kada je jedan od meštana Izvora kopao i pre nekoliko godina otkrio kamene temelje drevne crkve“, kaže Kojić.
Mesto i temelji crkve su 2022. godine osveštani. Postavljen je drveni krst i tu se za praznik sveti vodica i obavlja bogoslluženje.
Straža gračnično selo moravske i gornjomoravske župe
Prateći Carski drum ekipa Riznice stigla je do Straže, sela desetak kilometara južno od Novog Brda i isto toliko severno od Gnjilana. U odnosu na ostala razbijena naselja u ovom kraju Straža je veliko selo, karakteristično po mnogo čemu, najviše po staroj crkvi, a podatak vredan pažnje je i da se prvi put pominje u arhivima manastira Deviča još 1451. godine.
Priča o selu Straža je malo duža, kaže istoričar iz ovog kraja Miloš Ristić i ponosno nastavlja da kazuje:
„Prostor Kosovskog Pomoravlja deli se na tri župe i to: Župa Topolnica sa Novim Brdom kao njenim centrom, Morava i Gornja Morava, a Straža se nalazi upravo uzmeđu te dve župe, na nekoj vrsti granice između Morave i Gornje Morave“, govori Ristić.
Na postojanje mesta gde su bile prve „straže“ koje su štitile prilaze Novom Brdu ukazuje i veliki broj „cevova“ – kako su se nazivala mesta na kojima su izvođeni rudarski radovi a te takozvane kopove obezbeđivala su stražišta.
„Nedaleko od ovog sela prema selu Bresaljce postoje tragovi utvrđenja. Za to utvrđenje mnogi istoričari i arheolozi navode da se radi o Prizrencu. To je pored Veletina bilo još jedno vojno utvrđenje koje je štitilo prilaze srednjevekovnom gradu – rudniku Novom Brdu“, otkriva Miloš Ristić.
Pored Prizrenca prilaze Novom Brdu štitilo je i utvrđenje Prilepac i sigurno je, veruje ovaj mladi istoričar, da ih je u ovom delu bilo još, ali da priču o njima verovatno nikada nećemo saznati budući da lokaliteti nikada nisu istraživani.
Sudeći po tome kakav je odnos prištinskih vlasti prema srpskom istrorijskom nasleđu na Kosovu i Metohiji oni nikada i neće biti istraženi ili će namerno biti porušeni ili uništeni. Na terenu su vidljive namere kosovskih institucija koje, sada bez prikrivanja, tragove srpskog postojanja i kontinuiranog trajanja na ovim prostorima devastiraju, prisvajaju, pripisuju nekakvoj ilirskoj istoriji ili jednostano prikrivaju.
Crkva u Straži sagrađana je još u vreme kneza Lazara Hrebeljanovića. Turci su je porušili ali je na njenim temeljima, gotovo tri veka kasnije sagrađena nova. Freskopisana je 1872. godine. Staru crkvu jedinstvenom čini to što se na freskopisu s njene južne strane nalazi „čuma“. To je narodni naziv za kugu koja je u srednjem veku harala ovim prostorima. Predstavljena je kao mitsko viće – čudovište sa ljudskim likom koje je okovano u lancima i vezano za nogu Svetog Haralampija.
Selo je razdeljeno na desetak mahala i u njemu danas živi blizu 200 Srba. Pisani tragovi govore da je postojalo još u doba Nemanjića. Iz Straže, koje se pod istim imenom pominje još u srednjem veku, mnogi su se Srbi iselili tokom nekoliko minulih decenija, najviše u Jagodinu i Smederevo.
„Usled ekonomskih teškoća koje su izazvane ratom 1999. godine i separatističkim težnjama albanske zajednice na Kosovu i Metohiji, ekonomska situacija u opštini Novo Brdo je jako loša tako da omladina uglavnom „beži“ u centralnu Srbiju i sve više prema zapadnoj Evropi u potrazi za boljom egzistencijom“, kaže istoričar Miloš Ristić.
Tihi odlazak Srba neprekidno traje
Opština Novo Brdo prostire se na površini od 90 kvadratnih kilometara. Velika je po prostranstvu ali ne i po broju stanovnika. Tiho iseljavanje Srba iz ovog kraja započelo je još krajem 70-ih godina prošlog veka i još uvek traje.
Ovo potvrđuje i Stanislav Kojić, pisac i publicista, po vokaciji biolog, koji je za potrebe monografije „Novo Brdo sa okolinom“ gotovo dve godine prikupljao podatke o stanovnicima svih ovdašnjih sela.
„Krajem 20. veka novobrdska opština koja je obuhvatala 10 naselja imala je oko 5000 stanovnika a već posle procesa decentralizacije i formiranjem proširene opštine Novo Brdo koja je obuhvatala 25 naselja bilo je 11 000 stanovnika. U međuvremenu mogu da konstatujem da ovde trenutno živi blizu 5 000 stanovnika, bez obzira što je 2014. godine kada je rađena statistika broj ljudi bio duplo veći“, otkriva Kojić.
Dodaje da je proces odliva stanovništva iz ovog kraja otpočeo još u prošlom veku, 1966. godine kada je odlukom tadašnjih jugoslovenskih vlasti sa dužnosti rukovodioca UDB-e smenjen Aleksandar Ranković zbog navodnog prisluškivanja, tada predsednika SFRJ Josipa Broza Tita.
Srbi odlaze i u bescenje prodaju hektare šumskih zabrana i livada. Albanci kupuju zemlju na kojoj kao pečurke posle kiše niču luksuzna vikend i naselja za odmor. Fotografije zabeležene kod sela Gornji Makreš na potezu između Novog Brda i Gnjilana u neposrednoj blizini manastira Draganca to i dokazuju.
„Proces tihog odumiranja sela u Kosovskom Pomoravlju gde su ostala staračka domaćinstva je u toku. Mladi odlaze za inostranstvo ili za centralnu Srbiju. Rešenje da se mladi bračni parovi zadrže ovde može jedino da bude u tome da se oni finansijski podrže kroz različite projekte, da se omogući povratak istinskim povratnicima, onima koji imaju želju i volju da sačuvaju svoje vekovno ognjište“, ocenjuje Kojić.
Prilepac – mesto gde se ljube istok i zapad, sever i jug, a nebo i zemlja dodiriju
Od Straže do sledeće tačke na carskom drumu ima bar dvadeset kilometara. Na putu do Prilepca je Kmetovce. Selo je na putu koji vodi prema Kosovskoj Kamenici i prelazu Končulj.
Daleko od puta na „goloj“ zaravni iznad sela nalaze se temelji i zidine drevne crkve za koju se vezuje legenda da je u njoj kršten srpski knez Lazar. Crkva je u srednjem veku bila posvećena Svetom Dimitriju. Okolno stanovništvo ju je kasnije prozvalo crkvom Svete Varvare.
„Arihtektura crkve ukazuje na to da je ona nastala u srednjem veku pošto gradnja podseća na crkvu Svetog Nikole kod Prizrena što je dalo povoda da se njen nastanak vezuje za ličnost Cara Dušana. Još jedna ličnost iz srednjeg veka vezuje se za crkvu u Kmetovcu, naime, veruje se da je upravo ovde mesto krštenja kneza Lazara. To je veoma moguće budući da su se dvorovi njegovog oca Pribca nalazili nekoliko kilometara severnije odavde na uzvišenju Prilepac“, priča Miloš Ristić.
Uništenje ove crkve se takođe vezuje sa likom kneza Lazara, pretpostavlja se da su crkvu porušili razjareni turski vojnici po povratku iz Kosovskog boja u kome im je ubijen sultan Murat Prvi.
Delove istorije ovog kraja koji bi pomogli da se o ovim navodima dobije šira slika teško je dokazati, budući da su mnogi dokazi, artefakti i pisani dokumenti uništeni od strane mnogih osvajača, najviše tokom 18. veka ali i u novijim vremenima nastaju brojna oštećenja, naročito posle 1999. godine.
„Sve ovo dovelo je do toga da istorijski tragovi u najmanju ruku budu sakriveni, ako ne i potpuno uništeni“, kaže istoričar Miloš Ristić.
Srbi iz Kosovskog Pomoravlja jako su vezani za bogato istorijsko, versko i kulturno nasleđe, trude se da brinu o njemu i sačuvaju ga , kaže Ristić, dodajući da to daje nadu za opstanak i buduća vremena.
Prilepac – mesto gde je nekada bila tvrđava Pribca Hrebeljanovića i gde je rođen knez Lazar. Tvrđava je branila prilaze Novom Brdu i ovde se, možemo i to da kažemo, zemlja dodiruje s nebom u svakom smislu reči.
Pribac Hrebeljanović koji je na ovom mestu sagradio sebi dvor poticao je iz redova sitne vlastele koja je svoj uspon doživela u vreme kada je car Dušan „uzurpirao“ očev presto za šta je bio nagrađen titulom logoteta.
„Podatak da je knez Lazar rođen u Prilepcu oko 1329. godine otvara još nekoliko pitanja, a to je da li Pribac Hrebeljanović drži Prilepac i pre nego je Stefan Dušan došao na vlast i postavlja najznačajnije pitanje kada je ovo utvrđenje zapravo nastalo jer ako je knez Lazar ovde rođen to je i vreme kada se Novo Brdo, koje je glavno utvrđenje na ovim prostorima tek počelo razvijati“, kaže Ristić.
Prilepac za Prizrencem i Veletinom spada u spoljne zidove odbrane Novog Brda i nerasvetljeno je pitanje šta je kao utvrđenje pre nastalo, Prilepac ili Novo Brdo.
Znao je Pribac Hrebeljanović da odabere sebi mesto za dvor jer se on nalazi na visokoj i strateški veoma važnoj tački. Južno se prostire kotlina kroz koju je vodio put prema Skoplju i Stambolu, zapadno se nalazilo vojno utvrđenje Prizrenac a severno Novo Brdo čije se zidine sa ove tačke naziru u daljini na Velikoj Planini.
Istarživanja ovog lokaliteta naprečac su sprovedena pedesetih godina prošlog veka i dalje nisu nastavljana kao što je to bio sllučaj u Novom Brdu.
„Položaj Prilepca je tako postavljen da se nalazi u srcu baštenskih poseda porodice Lazarević i tu se ubrajaju sela Gornja i Donja Budriga, Gornji i Donji Livoč, Prilepnica, Rajanovce, Božovce, Miganovce i Ogošte gde 1385. godine kneginja Milica i despot Srefan Lazarević obnavljaju crkvu Svete Bogorodice, kao i sela Modra Glava, Lještar i Glogovica. Poslednje selo se nalazi severno od Velike Planine i administrativno se graniči sa Jablaničkim okrugom.
Toponimija je bukvalno netaknuta od 14. i 15. veka i svi toponimi do današnjeg dana nisu promenjeni.
„To nam govori da treba da čuvamo svoje toponime, svoja imena i najvažnije da čuvamo svoje poreklo“, kaže istoričar Miloš Ristić.
Prateći trag carskog druma stiže se do Prilepca na jugoistoku Kosova i Metohije. Put se odavde nastavlja jednim krakom kroz današnju Severnu Makedoniju sve do Carigrada. Mnogo kilometara je stalo u ovom putovanju.
Priče o putu koji je od drevnog Rasa vodio do Zvečana i nastavljao se na zetski put novinari Riznice se nisu ni dotakli. Mnogo je još istorije i zato ovde ne stavljaju tačku, neka bude tačka i zarez.
Ono što oni nisu stigli ili mogli, sigurno je, ispričaće, ispisaće, usnimiće, neko drugi. Zato, kada putujete ne dozvolite da to bude samo puko prelaženje i nizanje kilometara, posmatrajte, pitajte, učite. Znakovi pored puta mnogo će vam reći…
